Een nieuw begin voor de huisliturgie?

In de christelijke traditie hebben vormen van openbare liturgie en huisliturgie steeds naast elkaar bestaan. Sinds de 20ste eeuw concentreerde de christelijke gebedspraktijk zich meer en meer exclusief op de eucharistie. De coronacrisis maakte dit duidelijk, maar schept tegelijkertijd nieuwe kansen en perspectieven voor een heropleving van de huisliturgie.

Huisliturgie: een beknopte geschiedenis

Beste Sam, hebben jullie wat inspiratie om samen met mijn dochter op een bezinnende manier de dag te beginnen? Nu we door de pandemie vastzitten aan thuisonderwijs, hebben we een dagprogramma gemaakt met het materiaal van de school, maar gebed of bezinning zijn niet voorzien, kun jij ons helpen?

Zo ongeveer klonk het mailtje dat we kregen van een ouder, waarvan de dochter bevriend is met onze oudste dochter. Het zijn geen wekelijkse kerkgangers, maar wel een open en zoekend gezin. Vijftig of honderd jaar geleden zou een dergelijke vraag ondenkbaar zijn geweest. Een moment van gebed of bezinning in het gezin, een vorm van huisliturgie, behoort al sinds de eerste eeuwen tot de christelijke traditie.¹ Ze toont hierin haar verwantschap met de joodse religie, waar de huiscultus een belangrijke rol speelde en nog steeds speelt. Daarnaast kun je ook de link leggen met huisgoden en –altaren uit de Griekse en Romeinse periode. Naast de ‘openbare’ eredienst van de kerk, wat we doorgaans omschrijven als ‘de liturgie’, zijn er door de eeuwen heen ook ‘private’ vormen van eredienst geweest, die we in dit artikel omschrijven met de term ‘huisliturgie’. De liturgie en de huisliturgie mogen niet los van elkaar gezien worden: de huisliturgie vindt haar inspiratie in de openbare liturgie (of soms omgekeerd).Tegelijkertijd verlengt de huisliturgie als het ware de liturgie die in de kerk gevierd wordt, en maakt ze zo het hele christelijke leven tot liturgie. Voorbeelden uit de vroegste eeuwen van de christelijk kerk zijn het tafelgebed, het lezen van de Schrift en een huiselijk ochtend- en avondgebed. Daarnaast zijn ook het herdenken van geboorte- en sterfdagen, het ontsteken van de huwelijkskaars op de huwelijksverjaardag, het herdenken van de naamdag of het patroonsfeest van gezinsleden, voorbeelden van huisliturgie. In de traditie van de kerk zijn de openbare liturgie en de huisliturgie, in verschillende vormen, steeds aanwezig geweest. Zeker in een tijd waarin de openbare liturgie steeds verder van de lekengelovigen kwam af te staan, nam de private liturgie toe in belang.

Het getijdengebed was in de eerste eeuwen een gemeenschappelijk, openbaar gebed voor alle christenen. Wanneer dit meer en meer een liturgische praktijk wordt die enkel door clerici en kloosterlingen beoefend werd, ontstond allicht de gewoonte om bij het luiden van de klokken voor het getijdengebed in de huiskring het Angelus te bidden. Ook het rozenkransgebed, of onderdelen ervan, behoren tot de traditie van de huisliturgie. En hoewel het rozenkransgebed niet zozeer ter vervanging van het volgen van de openbare liturgie ontstond, werd het in de 19de eeuw door Paus Leo XIII wel aangeraden om dit in de maand oktober, net tijdens de misviering te bidden.² Opvallend detail: de aanleiding hiervoor was een nieuwe uitbraak van de cholera-epidemie in Frankrijk en Italië, een infectieziekte die in de 19de eeuw wereldwijd honderdduizenden slachtoffers maakte.

De 20ste-eeuwse neergang

Het is tegen de uit balans geraakte verhouding tussen liturgie en devotiepraktijken, de pia excercitia, dat een aantal theologen van de 20ste-eeuwse Liturgische Beweging zich keert. De openbare liturgie lijkt iets van de priesters en het volk heeft zijn eigen liturgie en devotiepraktijken, naast of zelfs tijdens de openbare liturgie. Men wil deze laatste weer tot ‘hét gebed van het volk’ maken, zonder te breken met het rijke devotionele leven van de gelovigen op dat moment. Dom Lambert Beauduin, één van de grondleggers van die Liturgische Beweging, beargumenteert uitvoerig de eenheid van wat hij liturgie en gebed (oraison) noemt, tegelijkertijd benadrukkend dat de eerste superieur is aan het tweede.³ Het zijn stemmen zoals deze, die er toe leiden dat de tekst over de liturgie van het Tweede Vaticaans Concilie, Sacrosanctum Concilium, de liturgie ‘bron en hoogtepunt’ van het christelijk leven noemt (SC10). Deze tekst ligt aan de basis van het huidige liturgische landschap, hoewel de uitwerking en interpretatie ervan mijns inziens nog niet voltooid zijn. De tekst beklemtoont immers ook, dat het geestelijk leven niet alleen de liturgie omvat (SC12) en dat devotieoefeningen van christenen sterk aanbevolen zijn (SC13).Toch moeten we vaststellen dat er sinds het concilie – maar eigenlijk al sinds de eucharistische beweging in gang gezet door Pius X aan het begin van de twintigste eeuw – er een erg grote concentratie op de openbare liturgie is komen te liggen en dan vooral op de eucharistie.Voor vele gelovigen lijkt het gebedsleven te evolueren naar ‘een mis laten lezen’ (of bijwonen). De vele vormen van huisliturgie die tot enkele decennia geleden het geloofsleven van katholieken in Nederland en Vlaanderen kleurden, zoals het ’s avonds in de huiskring bidden van ‘een tientje’, het bidden van het Angelus, het overwegen van de staties van de kruisweg, het avondlijke gewetensonderzoek, enzovoort, lijken verdwenen.

Pijnlijk duidelijke afwezigheid

Toen men tijdens de lockdown aan huis gekluisterd was en streaming niet voor iedereen toegankelijk was of voldeed, bleek dat er bijna geen enkele cultuur meer bestaat van huisliturgie, zoals de anekdote aan het begin van dit artikel aantoont. Net zoals de pandemie reeds aanwezige problemen heeft blootgelegd en soms versterkt in de bredere samenleving, de zorg, en de politiek, doet ze dat ook in het kerkelijk leven. Voor veel katholieke gelovigen betekent het liturgisch beoefenen van hun geloof: naar de mis gaan in het weekend. Dit is voor velen het unieke moment van gebed, bezinning en ontmoeting met de Heer, wat uiteraard niet verkeerd is, maar nooit in de geschiedenis heeft dit in dergelijke mate op zichzelf gestaan. Het liturgische en devotionele leven van mensen buiten de mis lijkt nagenoeg verdwenen, wat in het licht van de traditie een enorme verschraling is, maar ook voor het geestelijk leven van zij die geloven. Teruggeworpen op onszelf en onze huiskamer, werd deze situatie pijnlijk duidelijk.

De vraag die de apostelen aan Jezus stelden: “Heer leer ons bidden” is uiterst actueel geworden door de coronacrisis. Ik ben er sterk van overtuigd, dat kerkgemeenschappen echt moeten inzetten op het opnieuw ‘leren bidden’, ook op andere momenten dan in de zondagsliturgie. De liturgie is inderdaad bron en hoogtepunt van het christelijk leven, maar om die top te bereiken kan men een langzaam oplopende weg vinden van christelijke devotionele en liturgische praktijken om thuis of alleen te beoefenen. Deze weg is de afgelopen vijftig jaar door pastorale verantwoordelijken onvoldoende samen met mensen bewandeld. In die zin zijn de Liturgische Beweging en het concilie misschien te goed geslaagd in hun opzet om de openbare liturgie weer het centrum van het christelijk leven te maken. Het enige wat nog overeind lijkt te staan is het branden van een kaars, thuis of in de kerk. Daarom heb ik tijdens de voorbije periode de grote toevlucht tot streaming van de openbare liturgie ook wel betreurd. Voor sommige parochies en kerkgemeenschappen werd dit hun enige pastorale bezorgdheid: zorgen dat de zondagse streaming in orde is. Dit weerhield pastoraal verantwoordelijken er dikwijls van om andere vormen van liturgie, maar ook andere vormen van kerk-zijn, te (her)ontdekken.

Naar een herontdekking

Tot zover de neergang. Er is echter hoop, ook daarvan getuigt de anekdote aan het begin en eveneens de vele andere, kleine en grote, creatieve en vruchtbare initiatieven. Deze pandemieperiode leert ons dat we ook met kleine groepen en in gezinsverband ‘Kerk’ kunnen zijn en God kunnen ontmoeten. Voor velen was en is het tevens een herontdekking van de Schrift, die binnen de katholieke traditie evengoed bron van sacramentaliteit is. In tegenstelling tot protestantse christenen, kennen katholieken veel minder de gewoonte om persoonlijk te bidden met de Schrift, maar tijdens de pandemie werden er handreikingen gemaakt, leesschema’s ter beschikking gesteld, online duidingen gegeven bij de Schrift, enzovoort. Niet alleen de lectio divina, maar bijvoorbeeld ook het getijdengebed zijn elementen uit de christelijke traditie die dringend aan een herontdekking toe zijn en – zoals de voorbije periode aantoont – waardevolle bronnen van een hernieuwd gebedsleven en een groeiende toekering naar God van elke gelovige. De vraag vanuit de gelovige en zoekende gemeenschap, die zonder eucharistie wat teruggeworpen werd op zichzelf, is er zeker.

Aan de aanbodzijde ligt de uitdaging er vooral in om ook voor deze tijd ‘populaire’ vormen en formules te vinden, zoals dat in het verleden het geval was. De afgelopen veertigdagentijd toont echter dat dit proces in volle gang is: het aanbod voor gebed en bezinning thuis tijdens deze periode is nog nooit zo groot geweest en hierbij spelen de digitale media een belangrijke rol.

Enkele concrete aanzetten

Wat kunnen kerkopbouwers nu doen om huisliturgie te ondersteunen en te bevorderen? Er bestaat geen kant en klare formule voor gegarandeerd succes. Wel is er ondertussen al heel wat aanbod waaruit geput kan worden. Veel is echter afhankelijk van de concrete situatie: voor welk doelpubliek of welke gemeenschap wil je een aanbod uitwerken? Wat zijn reeds bestaande initiatieven in de buurt of online waarbij je kunt aansluiten? Daarnaast zijn er een aantal vuistregels die je in het achterhoofd kunt houden. Ten eerste: bid, werk en spreek vanuit je eigen ervaring, want authenticiteit is aanstekelijk. Met andere woorden: wat voor jou werkt, werkt misschien ook voor een ander. Tracht op zoek te gaan naar je eigen gebedsgewoontes, huisliturgie en inspiratiebronnen, en denk na hoe je deze ook vruchtbaar zou kunnen maken voor anderen. Probeer niettemin een zo divers mogelijk aanbod te ontwikkelen, zodat mensen ook zelf kunnen zoeken en vinden wat voor hen ‘werkt’. Ten tweede: maak creatief en op een hedendaagse manier gebruik van wat de traditie te bieden heeft. Zoals daarnet geschetst werd, is er 2000 jaar ervaring van huisliturgie aanwezig in de christelijke traditie. Een praktijk zoals het Jezusgebed sluit prima aan bij hedendaagse meditatie- en mantra-technieken. De structuur en elementen van het getijdengebed kunnen een rijke bron van inspiratie zijn voor de huisliturgie, zoals monnik Thomas Quartier toont met zijn ‘getijden van het leven’.⁴ Wat de christelijke liturgische traditie eveneens toont, als derde vuistregel, is de waarde van een goed evenwicht tussen tekst en ritueel, of zoals het klassiek werd uitgedrukt: materia en forma. De coronapandemie toont eveneens aan, hoe lichamelijk de liturgie en eigenlijk de mens tout court, is. Door de Verlichting kwam er, zeker in het Westen, erg veel nadruk te liggen op het woord en het intellect, die ook gevolgen had voor de liturgische uitvoering tot op vandaag. De mens is echter ook ‘lichaam’ en de zintuigelijke dimensie van liturgie en sacramenten is onontbeerlijk, ook in het kader van de huisliturgie. We kunnen in dit artikel niet verder thematisch en theologisch op dit aspect ingaan, maar bij het ontwikkelen van huisliturgie is de combinatie van rituelen, zoals het kruisteken, een kaars, een gebedssnoer, maar evengoed een kijk- of symbooltafel of een mooi vorm gegeven Bijbelboek, minstens zo belangrijk als de inhoud van de teksten waarmee men bidt. Ten vijfde, en tot slot kun je vandaag de dag ook niet meer buiten het gebruik van de sociale media en digitale middelen. Uiteraard heeft een mooi vormgegeven boek zeker nog een waarde en een plaats als het gaat over liturgie, gezien het fysieke karakter ervan dat net werd aangehaald. Maar mensen van vandaag leven continu in verbinding met zowel de fysieke, offline wereld, als de digitale online wereld en ook de kerk- en gebedspraktijk van mensen past zich hieraan aan, in deze pandemie-tijd zelfs noodgedwongen. Reeds voor we van corona gehoord hadden, was er al het enorme succes van de ‘bidden onderweg’ app van de Jezuïeten, nieuwsbrieven van parochies, meditatiegroepen op facebook, WhatsApp leesgroepen enzovoort.⁵ Dit alles heeft nog een boost gekregen door de maatregelen, maar het toont ook aan hoe groot de behoefte is aan het ontwikkelen en onderhouden van een persoonlijk gebedsleven en een huisliturgie. Laten we hopen dat deze crisis, voor vele zaken, maar ook voor de huisliturgie, een nieuw begin is.

¹ Er is weinig recent onderzoek naar de geschiedenis van de huisliturgie, ik maakte voor de historische schets in dit artikel vooral gebruik van: G. Poiesz, Huisliturgie, in
² Leo XIII, Encycliek Superiore Anno, 1884.
³ L. Beauduin, La piété de l’Église. Principes et faits, Abbeye du Mont César Louvain et Abbye de Maredsous, p. 65-82. Liturgische Woordenboek vol. I, p. 1015-1018.
⁴ Zie o.a. T. Quartier, Liturgische spiritualiteit. Benedictijnse impulsen voor klooster, kerk en wereld. Heeswijk/Averbode, Berne/Altiora Averbode, 2017.
⁵ Voor het aanbod en de website van de jezuïeten zie: http://platform-ignatiaanse-spiritualiteit.org. Heel wat vormen van en aanbod rond huisliturgie kan je samen verzamelde vinden op https://www.kerknet.be/bisdom-hasselt/artikel/pastoraal-digitaal en talloze andere websites.