Interculturele kerkopbouw: een gecompliceerd proces

Dit artikel is een pleidooi om een nieuwe stap te zetten in het (RK) kerkelijk opbouwwerk, in het spanningsveld van territoriale parochies en migrantengemeenschappen. We verkeren in een transitiefase, waarin een vergrijzende Nederlandse kerk langzamerhand “verkleurt” en een nieuwe gestalte aanneemt onder invloed van immigrantengemeenschappen. Dit vraagt om een spirituele, open én deskundige werkwijze.

Kerkelijk opbouwwerk is bij uitstek het onderzoeksterrein van praktisch-theologen. Deze discipline is ontstaan in de 60’er jaren van de vorige eeuw, geïnspireerd door de methode van het opbouwwerk in de welzijnssector.

Opbouwwerkers worden nog altijd door diverse gemeenten in steden ingezet om inzicht te krijgen in de problemen en verlangens van wijkbewoners. In het kerkelijk opbouwwerk waren bijvoorbeeld de praktisch-theologen Piet van Hooijdonk (RK) en Jan Hendriks (protestants) belangrijke pioniers. Doel was kerkopbouw “van onderop”, het mobiliseren en verantwoordelijk maken van kerkleden voor hun eigen kerkgemeenschap, én het formuleren van een bijdrage aan de lokale samenleving. In een protestantse synodale kerkstructuur verloopt deze benadering doorgaans soepeler dan in de RK hiërarchisch-clericale bestuursstructuur. Immers kerkopbouw “van onderop” botst dikwijls met een kerkelijk beleid dat “van bovenaf” wordt bepaald. Maar vergis u niet: overal zijn weerstanden te overwinnen. Een goede opbouwwerker weet dat.

Als parochiepastor moet je roeien met de riemen die je hebt: op de eerste plaats je geloof in de werking van de heilige Geest in onze tijd en omstandigheden, op de tweede plaats visie en durf, en op de derde plaats professionaliteit opgebouwd door kennis en ervaring. In juli 2020 vond in Brussel een EU-top plaats over een nieuwe begroting en een fonds om vooral de zuidelijke Europese landen te steunen in de coronacrisis. Ondanks deze conflictueus verlopen vergadering waarin allerlei verschillende belangen een rol speelden, was het vooral aan voorzitter Angela Merkel te danken dat er uiteindelijk toch een akkoord op tafel lag. Hoe opereer je in een krachtenveld van verschillende culturele oriëntaties? Angela Merkel: “Het succesverhaal van Europa is dat men het eigen belang beter kan veiligstellen als men de belangen van anderen in het oog houdt.” (NRC 24 juli 2020)

Interculturele kerkopbouw zou men ook zo kunnen zien: voortdurend een positieve instelling, maar tegelijkertijd je bewust zijn van belangentegenstellingen, en opgewassen zijn tegen conflicten en machtsstrijd.

De samenleving verandert, dus ook de kerk

Inmiddels mag ik terugkijken op een 35-jarige loopbaan als pastoraal werker in de RK kerk in Nederland. Na een start in Dieren (bij Arnhem) ben ik daarna vrijwel onafgebroken werkzaam geweest in Den Haag: in verschillende delen van de stad: centrum, Schilderswijk, Scheveningen Statenkwartier, zowel op het “zand” als het “veen” zoals dat bij ons heet. Den Haag is een zeer internationale stad: er wonen veel expats (werknemers van internationale bedrijven, waaronder Shell; en internationale instellingen zoals bijvoorbeeld het Internationaal Strafhof en Europol). Maar er wonen ook veel vluchtelingen en arbeidsmigranten en hun nakomelingen. De arbeidsmigranten zijn vooral werkzaam in het Westland. In Den Haag wonen mensen uit de hele wereld, van alle religies. Deze diversiteit is zowel gecompliceerd als verrijkend.

Als kerken mogen we meedoen in een polyfoon muziekstuk. Het betekent wel een geheel nieuwe oriëntatie die overigens goed aansluit bij wat het Tweede Vaticaans Concilie ooit heeft benadrukt: “Derhalve verwerpt de Kerk als strijdig met de geest van Christus elke discriminatie die mensen wordt aangedaan vanwege ras of kleur, stand of godsdienst.”¹ Het is de missie van de Kerk om zich te engageren met de samenleving van nu, een samenleving die voortdurend in verandering is. Vanwege haar universele oriëntatie (katholiek = universeel) en wereldwijde netwerk kan de RK Kerk m.i. niet anders dan zich constructief opstellen in de multiculturele samenleving.

Persoonlijk heb ik nooit geloofd in het geklaag over het einde van de kerk. We verkeren veeleer in een transitiefase. Het leven gaat door, en het christendom ook. Historisch bewustzijn maakt relativerender. In de grote stad zullen christelijke migranten het gezicht van de kerken in toenemende mate gaan bepalen. Vandaar dat ik een groot deel van mijn pastorale werk in hen heb geïnvesteerd, overigens steeds in het spanningsveld van territoriale parochies en migrantengemeenschappen. In het najaar 1998 werd ik benoemd tot parttime pastor voor Portugeestaligen (Portugezen, Brazilianen, Portugeestalige Afrikanen). Ook was en ben ik nauw betrokken bij gemeenschappen van Surinaamse, Antilliaanse, Ghanese / Kameroense en Filipijnse katholieken. Reeds in het jaar 2000 toen ik benoemd werd in de territoriale parochie van de Schilderswijk, besefte ik al: het naar binnen gekeerde “Hollandse” katholicisme heeft hier geen toekomst meer. We moeten werk maken van een kerk die een afspiegeling is van de wijk, resp. van de stad, van de samenleving.

Overigens werd in juli 2020 door het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) in samenwerking met het CBS een rapport gepubliceerd, getiteld Bevolking 2050 in beeld. Dit rapport berekent dat in 2050 ca. 40 % van de beroepsbevolking een migratieachtergrond zal hebben. Dat leidde tot een opinieartikel in de NRC (11-7-2020) van Paul Scheffer met de titel: De staat van ontkenning ligt achter ons. Scheffer over het immigratiebeleid in ons land: “De vraag is waarom het zo lang duurt voordat Nederland heldere keuzes maakt. Het antwoord is dat we ons land niet hebben willen zien als immigratieland. Eindeloos veel politici hebben geleefd in een staat van ontkenning.” En wij als gevestigde kerken? Leven wij ook in een staat van ontkenning, of beginnen we door te krijgen wat er gaande is?

Het is genoegzaam bekend dat de traditionele parochies in ons land vergrijzen. Daarom is in onze Haagse fusieparochie Maria Sterre der Zee het besef gegroeid dat onze stad, en daarom ook de parochie, in een rap tempo verkleurt. Dit ontkennen zou struisvogelpolitiek betekenen. Anderzijds functioneert het niet door te zeggen: we zijn allemaal katholiek, dus een beetje aanpassen aan elkaar, dan komt het wel goed. Nee, zo werkt het niet. Sterker nog: het gaat om een zeer ingewikkeld proces dat vraagt om een professionele aanpak. Het gaat om een proces van “inter-culturele kerkopbouw”. In mijn proefschrift heb ik getracht om een nieuwe stap te zetten op de weg van het kerkelijk opbouwwerk, op het snijvlak van verschillende culturen.²

Interculturele kerkopbouw

Graag vestig ik eerst de aandacht op drie aandachtspunten, die ik in de voorbije jaren van cruciaal belang heb gevonden:

1. Migrantenpastoraat: noodzaak om je te verdiepen in het geloof, de taal, cultuur en specifieke sociale problematiek van de migrantengemeenschappen. Deze verdieping werkt overigens als een spiegel voor je eigen geschiedenis en culturele achtergrond.
2. Jaarlijkse internationale eucharistieviering; samenwerkingsproject tussen lokaal parochiekader en kader migrantengemeenschappen.
3. Multicultureel Ontmoetingscentrum (MOC): sociaal-cultureel-diaconaal project van de parochie in de Schilderswijk, open naar de buurt en alle gezindten, vanuit de presentietheorie (urban mission).

1. Aandacht voor migrantengemeenschappen

Migrantengemeenschapen zijn belangrijk voor de kerk(en) in ons land. Ze laten zien dat we ons niet zozeer in een proces van toenemende ontkerkelijking bevinden maar dat kerken een nieuw gezicht krijgen. Ik bedoel het niet zozeer kwantitatief, maar vooral kwalitatief / inhoudelijk. Sommige stedelijke parochiebesturen in financiële nood hopen, dat de migrantengemeenschappen de lasten van onderhoud van monumentale kerken kunnen overnemen. Dat lijkt me vooralsnog een illusie, omdat deze gemeenschappen een korte geschiedenis hebben in dit land en geen vermogen hebben kunnen` opbouwen. Verder is er een verschil tussen de zelfstandige protestantse / pentecostale migrantengemeenschappen (verenigd in SKIN) en de katholieke. De katholieke migrantengemeenschappen zijn sinds 2005 ondergebracht bij het betreffende bisdom resp. parochie. Uitzondering vormen de financieel draagkrachtige en goed georganiseerde expat-gemeenschappen, zoals bijvoorbeeld de Engelstalige parochie Church of our Saviour in Den Haag. Of de Poolse parochie die de regio Haaglanden en Rotterdam omvat, en geen echte samenwerking zoekt. Dit zijn zgn. personele parochies. Ik beperk me in dit artikel tot de kwestie van de kleinere katholieke migrantengemeenschappen in hun verhouding tot de lokale kerk (bisdom / parochie).

Vóór 2005 waren de katholieke migrantengemeenschappen ondergebracht bij de landelijke instelling Cura Migratorum, en stonden in feite los van de plaatselijke kerk. Dit had zijn voordelen, omdat er toen veel meer aandacht, personeel en financiën beschikbaar waren voor deze gemeenschappen. Ik herinner mij de geanimeerde landelijke ontmoetingsdagen die elke jaar plaatsvonden.

De gemeenschappen werden voornamelijk pastoraal begeleid door Nederlandse ex-missionarissen die de taal en de cultuur van de migranten kenden. Een migrantengemeenschap was meestal huurder van kerkruimte in een RK parochie (en soms nog steeds). In feite een ongelijkwaardige relatie tussen twee werelden die elkaar meestal niet begrepen en dikwijls met elkaar in conflict raakten (opvallend vaak over marginale kwesties).

Nederlandse pastores die nu iets willen betekenen voor een migrantengemeenschap, moeten bereid zijn om haar taal / talen te leren, zich in haar (geloofs)cultuur te verdiepen, haar wereld te leren kennen. De theologische opleidingen kunnen dit bevorderen door stages in het buitenland te faciliteren. Dan snap je ook beter, hoe verweesd een migrant zich in Nederland kan voelen. Dit is noodzakelijk: taal is – naast non-verbale communicatie – het instrument bij uitstek om een relatie met elkaar te kunnen ontwikkelen.

2. Jaarlijkse internationale eucharistieviering in de Marthakerk (Schilderswijk)

Sinds 2001 hebben we elk voorjaar een internationale eucharistieviering georganiseerd in de Marthakerk aan de Hoefkade (Schilderswijk). Een jaarlijks terugkerend waagstuk: een poging om katholieke migrantengemeenschappen uit de Haagse regio in de (toenmalige) lokale parochie van de Schilderswijk samen te brengen in één feestelijke eucharistieviering. Met daarna ontmoeting en dikwijls ook informatieve stands van de gemeenschappen en belangenorganisaties van vluchtelingen en ongedocumenteerden. In februari 2020 hebben we dit voor de 20^e keer georganiseerd, net vóór de coronacrisis. Dikwijls nodigden we prominenten uit om het maatschappelijk belang van dit kerkelijk evenement te onderstrepen, zoals de burgemeester van Den Haag, een wethouder, een Portugese bisschop, een Nigeriaanse vertegenwoordiger van Justitia et Pax, Ruud Lubbers, en natuurlijk de lokale bisschop. De internationale eucharistieviering is een uitdrukking van het bewustzijn, dat we één Kerk vormen en daarom bij elkaar horen. Wel betekende het voor het coördinatieteam steeds een taaie klus om iedereen te motiveren en op één lijn te krijgen. Het betekent ook zeker niet, dat deze gemeenschappen zomaar in één parochieorganisatie kunnen worden geperst (integratie in de betekenis van assimilatie): een droom van veel kerkelijke beleidsmakers. Tenzij er flexibiliteit wordt betracht en ruimte blijft voor verschillen. Oftewel een relatieve autonomie als startpunt voor verdere toenadering. Jan Hendriks noemde dit het “partijen-in-een-systeem model”.³

3. Multicultureel Ontmoetingscentrum in de Schilderswijk

In 2007 hebben we het Multicultureel Ontmoetingscentrum (MOC) opgericht in de Schilderswijk in het pand van het voormalige RK patronaatsgebouw, dat vele jaren als kerkzaal had gefungeerd. Dit is een diaconaal project, opgericht vanuit de RK parochie in een periode dat veel kerkbestuurders het pand liever hadden willen afstoten. Diaconie legt het vaak af tegen liturgie. Als de mis maar doorgaat, zijn veel katholieken tevreden. Tot mijn grote voldoening bestaat het project nog steeds en is recentelijk zelfs door het bisdom Rotterdam geadopteerd en wordt door diverse fondsen gesteund. We hebben daarnaast een vruchtbare samenwerkingsrelatie ontwikkeld met de stichting MARA (katholiek maatschappelijk activeringswerk). In het MOC worden lessen Nederlandse taal gegeven aan migranten uit alle delen van de wereld. Elke donderdag is er Voedselbank waar voedselpakketten worden verstrekt aan ca. 130 cliënten. In toenemende mate werken we toe naar het model van een inloophuis voor de wijk, en werken daartoe nauw samen met andere sociaal-culturele instellingen in de directe omgeving. Het is belangrijk dat we als kerk present zijn in een buurt waarin de meeste bewoners een godsdienstige overtuiging hebben (christen, moslim, hindoe), en we aldus het gesprek met elkaar kunnen blijven voortzetten.

Korte conclusie

Wat betekent inter-culturele kerkopbouw? Het is een `breed en complex begrip, dat in het korte bestek van dit artikel niet uitgebreid kan worden behandeld. Wat ik alleen gedaan heb, is in het kort een aantal belangrijke aandachtspunten beschrijven die in mijn werk gedurende vele jaren van eminent belang zijn geweest. Om kort te gaan:

• Inter: gaat over communicatie. Hoe verloopt de communicatie tussen mensen van verschillende culturele achtergronden? Begrijpen we elkaar wel, is er sprake van gelijkwaardigheid? Iedereen praat tegenwoordig over integratie, maar wat betekent dat begrip? Betekent het assimilatie, of hebben we elkaar echt wat te vertellen?
• Cultuur: gaat over het brede spectrum van leefpatronen van mensen, afhankelijk van de plek waar hun wieg staat en waar ze zijn opgegroeid en gesocialiseerd. Religie en cultuur zijn nauw verweven met elkaar: dat geldt niet alleen voor migranten maar ook voor blanke Nederlanders.
• Kerk: is een ecclesiologisch begrip. Hier is belangrijk wat je visie is op kerk-zijn. In mijn proefschrift heb ik aangetoond dat het begrip “kerk” voor verschillende mensen een verschillende betekenis heeft. Voor veel migranten: een plek om thuis te komen, waar je je begrepen voelt en jezelf kunt zijn. Voor veel kerkbestuurders: een kostbaar bezit óf een financieel blok aan het been. Voor de ene RK theoloog: kerk als volk
• Gods (pneumatologisch). Voor de ander: de kerkelijke hiërarchie (christologisch gefundeerd). Opbouw: een agogisch begrip. Hier gaat het over de techniek van mensen mobiliseren, bij elkaar brengen en verantwoordelijk maken voor een gezamenlijke doelstelling.

Daarom gaat interculturele kerkopbouw voor een belangrijk deel over een proces van elkaar leren begrijpen, en elkaar vinden in een model van kerk-zijn waarin ruimte is voor verschillende benaderingen. Het gaat hier om een proces van lange adem, en de huidige coronacrisis maakt het ons er niet gemakkelijker op. We hoeven het niet altijd met elkaar eens te zijn, we mogen elkaar wel inspireren!

¹ Verklaring Nostra Aetate, § 5.
² Jan Eijken (2018): Strijd om betekenis – Discoursanalyse van een beleidsmatig experiment interculturele kerkopbouw in de Schilderswijk, Den Haag 2000-2010, Nijmeegs Instituut voor Missiewetenschappen, Nijmegen
³ Jan Hendriks (1990): Een vitale en aantrekkelijke gemeente – Model en methode van gemeenteopbouw, Kok Kampen.

Jan Eijken

Dr. Jan Eijken is in 1984 afgestudeerd aan de Katholieke Theologische Hogeschool Utrecht, hoofdvak praktische theologie. Sinds 1985 is hij pastoraal werker in de RK Kerk. Sinds 1991 is hij werkzaam in Den Haag, voornamelijk in het spanningsveld van territoriale parochies en RK migrantengemeenschappen. Van 2003 tot 2005 was hij lid van de landelijke stuurgroep pastoraat van Cura Migratorum. De laatste jaren is hij lid van de Obra Católica Portuguesa de Migrações, een Europees overleg van pastores van Portugeestalige gemeenschappen onder verantwoordelijkheid van de Portugese bisschoppenconferentie. In 2018 is hij aan de Radbouduniversiteit gepromoveerd op een proefschrift over interculturele kerkopbouw. Sinds 2015 is hij lid van het pastoraal team van de fusieparochie Maria Sterre der Zee in Den Haag.

Deze auteur heeft geen more posts.